مقدمه
تریز (TRIZ) یا خلاقیت‌شناسی تریز، یکی از شاخه‌های تخصصی علم خلاقیت‌شناسی است که توسط جنریچ آلتشولر (متولد تاشکند ۱۹۲۶–۱۹۹۸) پایه‌گذاری شده است.
این دانش با نام‌ها و عناوین مختلفی مانند «نوآوری نظام یافته»، «خلاقیت اختراعی»، «روش‌شناسی اختراع» و مواردی از این قبیل نامیده می‌شود.
در زبان انگلیسی مخفف تریز، TIPS می‌شود که سرواژه‌ی عبارت Theory of Inventive Problem Solving می‌باشد ولی در همه کشورها واژه TRIZ عمومیت یافته و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاریخچه
آلتشولر از همان دوران نوجوانی نسبت به ابداعات و اختراعات کنجکاوی و علاقه خاصی داشت و اولین اختراع خود را در سن ۱۴ سالگی انجام داد.
او در اداره‌ی ثبت اختراعات مشغول به کار شد. کار او کمک به مخترعین برای ثبت اختراعاتشان بود.
او در حین کار، گاهی به حل مسائل فنی آنان کمک می‌کرد. در این دوران بود که او دریافت حل مسائل فنی که منجر به اختراع و نوآوری می‌شود، به اصول و روش‌هایی فراتر از تکنیک‌های خلاقیت شناخته شده تا آن هنگام (روش‌های کلاسیک) نیاز دارد.
آلتشولر بیش از ۲۰۰ هزار سند اختراع ثبت شده (پتنت) را مورد بررسی قرار داد تا متوجه شود اختراعات به عنوان مسئله‌های ابداعی (یعنی مسئله هایی که شامل حداقل وضعیتی به نام تناقض هستند) چگونه حل شده‌اند.
از بین این تعداد، آلتشولر ۴۰ هزار اختراع مهم و برجسته و به عبارتی راه‌حل‌های خلاق و ابداعی اصلی را مورد مطالعه عمیق‌تر قرار داد.
براساس نتایج حاصل از این مطالعات، آلتشولر به کشفیات بسیار مهمی دست یافت و اصول، مفاهیم و روش‌های TRIZ را به‌عنوان یک علم نوین و بسیار باارزش به جهان ارائه نمود.
البته این خلاقیت و نوآوری فوق‌العاده مهم وی متأسفانه همانند بسیاری از کشفیات و اختراعات کوچک و بزرگ تاریخ در ابتدا درک نشد و با انواع مخالفت‌ها و مقاومت‌ها مواجه شد؛ به همین دلیل، TRIZ نتوانست به خوبی در روسیه (شوروی سابق) ایفای نقش کند.
اما سال‌ها بعد، کشورهایی نظیر آمریکا، ژاپن و دیگر کشورها با دانش TRIZ آشنا شده و با پی بردن به اهمیت فوق‌العاده زیاد آن، به سرعت نسبت به فراگیری و جذب گسترده‌ی آن اقدام کردند.
در حال حاضر جهت ترویج و توسعه‌ی آن مراکز مختلفی در کشورهای گوناگون تشکیل شده و برای آموزش آن در مقاطع مختلف تحصیلی (از پیش دبستانی تا دانشگاه) برنامه‌ریزی‌های علمی و اجرائی و اقدامات متعددی (مانند پروژه آموزش تریز در مدرسه) انجام می‌گیرد.
جالب است بدانید که نقش و اهمیت دانش TRIZ به قدری بالاست که از جنبه‌های مختلف می‌تواند در ردیف نظریه‌های علمی بزرگی مانند نظریه کوانتومی و نظریه نسبیت قرار بگیرد و آلتشولر را با دانشمندان بزرگی مانند پلانک، اینشتین و شرودینگر همسنگ نماید.
به‌طور کلی مجموعه نتایج حاصل از TRIZ ، شامل مفاهیم مختلفی است که مهم‌ترین آن‌ها به‌طور خیلی خلاصه و فهرست‌وار در ادامه اشاره شده‌اند:
قانون افزایش سطح ایده‌آل بودن (قانون کمال)
به این معنا که نظام‌های فنی همواره به سمت افزایش درجه‌ی ایده‌آل بودن یا کمال خود حرکت می‌کنند. ایده‌آلی یا سطح ایده‌آل بودن عبارت است از نسبت جمع کلیه جنبه‌های مثبت و مفید یک سیستم به جمع کلیه جنبه‌های منفی و مضر آن سیستم.
سطوح ۵ گانه حل مسئله و نوآوری
انواع حل مسئله و به‌طور کلی انواع خلاقیت و نوآوری در ۵ سطح قرار می‌گیرند:
۱. راه‌حل‌های مشخص
۲. بهبودهای کوچک (نوآوری‌های کوچک)
۳. بهبودهای بزرگ (نوآوری‌های بزرگ)
۴. مفاهیم جدید (نوآوری‌های خیلی بزرگ)
۵. کشف‌های بنیادی (نوآوری‌های بسیار بزرگ و ایجادکننده تغییرات بنیادی).
تحلیل ماده – میدان (تحلیل Vepol)
با استفاده از این تحلیل مسائل به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند:
– مسائل آشنا (مأنوس) تحت عنوان مسائل استاندارد
– مسائل ناآشنا (نامانوس) تحت عنوان مسائل غیر استاندارد
ماتریس تناقض‌ها
دانش TRIZ بر حل نوعی از مسئله تحت عنوان “مسئله‌ی ابداعی” متمرکز می‌باشد و اختراع را راه‌حل مسئله ابداعی می‌داند.
مسئله ابداعی چیست؟ مسئله‌ای است که شامل یک یا تعدادی تناقض می‌باشد؛ یعنی وضعیت تضاد و تعارض میان دو پارامتر (از پارامترهای ۳۹ گانه مانند وزن، جرم، حجم، درجه حرارت، سرعت و…).
مثلاً در یک مسئله‌ی ابداعی، ممکن است اجرای یک راه‌حل مستلزم تغییر در یکی از پارامترهای ۳۹ گانه در راستای ایجاد تغییر مطلوب باشد ولی همزمان این تغییر مثبت، موجب ایجاد تغییر نامطلوب در یکی دیگر از ۳۹پارامتر و ایجاد نتیجه منفی در همان سیستم شود؛ بنابراین در چنین حالتی وضعیت تناقضی وجود دارد.
حل «مسئله ابداعی» به معنی دستیابی به راه و روشی است که چنین تناقضی رفع گردد.
آلتشولر با بررسی تحلیلی هزاران سند اختراع، این ۳۹ پارامتر را در یک سیستم شناسائی نموده و آن‌ها را در یک جدول ۳۹ در ۳۹ قرار داد که نشان‌دهنده‌ی انواع وضعیت‌های تناقضی می‌باشد. این جدول ماتریس تناقض‌ها (Contradiction Matrix) نام دارد.
سیستم ۴ مرحله‌ای تریز برای حل مسئله ابداعی
۱. شناخت و تحلیل مسئله
۲. فرمول‌بندی مسئله
۳. جستجوی مسائل قبلاً حل شده
۴. استفاده از الگوهای راه‌حل‌های کشف‌شده (۴۰ راه‌حل یا اصل ابداعی)
اصول چهل‌گانه تریز (۴۰ اصل تریز)
تعداد ۴۰ راه‌حل استخراج‌شده از مطالعه‌ی تحلیلی اسناد اختراعات موسوم به ۴۰ اصل اختراع.
این ۴۰ اصل، راه‌حل‌هایی برای رفع بخشی از انواع وضعیت‌های تناقضی در ماتریس تناقض‌ها می‌باشند.
در پستی جداگانه به شرح و توصیف این ۴۰ اصل تریز پرداخته‌ایم که بسیار کاربردی‌تر از این نوشته است و توصیه‌ی ما این است که حتما نگاهی به آن بیندازید تا کاربردهای تریز را در زندگی روزمره بطور ملموس‌تری ببینید.
کاربردهای TRIZ
با استفاده از TRIZ می‌توان به نتایج و دستاوردهای متعددی از جمله موارد زیر دست یافت:
۱- دستیابی به نوعی نگرش جامع علمی به ابداعات و اختراعات و به طورکلی به خلاقیت و نوآوری.
۲- شکل‌گیری جنبه‌های مهمی از علم خلاقیت شناسی.
۳- دستیابی به نوعی جهان بینی خلاق.
۴- در اختیار داشتن یک سیستم جامع و قدرتمند برای حل مسئله.
۵- دستیابی به بهترین و مؤثرترین راه‌حل‌ها برای انواع مسائل علمی، فنی، انسانی و اجتماعی.
۶- پیش‌بینی روند ابداعات و اختراعات در آینده
۷- ارائه آموزش‌های نوین مبتنی بر TRIZ در مدارس و دانشگاه‌ها (مانند برنامه آموزشی تتریس Tetris).
۸- تسهیل و تسریع روند رشد و توسعه نوآوری در همه زمینه‌ها.
دلایل استفاده از تریز
تحقیقات اخیر نشان می‌دهند که TRIZ بین ۷۰ تا ۳۰۰ درصد به تولید ایده برای محصولات و خدمات جدید و ایجاد بهبود کیفیت، سرعت می‌بخشد.
یکی از مهم‌ترین راه‌ها این است که ما را برای یافتن راه حل مسئله‌مان، به نظر افکندن در زمینه‌های خارج از دانش، تجربه، سازمان، متخصصین و حتی خارج از صنعت خود تشویق می‌کند (هرچند که این روش برای ما و سازمان‌مان غیرمعمول می‌باشد).
بررسی تمام ابداعات و اختراعات به ثبت رسیده در جهان نشان می‌دهد که هزاران ساعت نیروی انسانی صرف حل مسائل مشابهی شده است که انسان‌ها در زمینه‌های مختلفی با آن درگیر بوده‌اند و درنهایت پس از حل آن‌ها، به نتایج مشابهی دست یافته‌اند. آنچه که TRIZ انجام می‌دهد، این است که با طبقه‌بندی این راه‌حل‌های هوشمندانه، راه‌های ابداعی حل هر مسئله‌ای را شناسایی می‌کند.
توسعه تریز (TRIZ) در حوزه‌های غیرفناورانه
دانش تریز (TRIZ) فقط محدود به اختراعات و سیستم‌های فناورانه نمی‌باشد؛ بلکه توسط پژوهشگران مختلف، مفاهیم و اصول آن به دیگر سیستم‌ها نیز تعمیم داده شده‌اند؛ مانند سیستم‌های علمی (مانند علوم پایه و علوم انسانی)، سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی، مدیریتی و غیره.
مثالی از کاربرد تریز در شرکت‌های بزرگ دنیا
در حال حاضر این روش در بسیاری از شرکت‌های معتبر نظیر Apple، Nasa، Google، Redbull و P&G به کار گرفته می‌شود.
برای مثال در شرکت P&G و برای برند ژیلت، مسأله‌ی مهم این بود که چگونه تیغ را تیزتر کنیم، اما احتمال بریدن صورت را نیز کاهش دهیم؟
رسیدن به جواب از طریق TRIZ: تعداد تیغ‌ها را به ۴ عدد افزایش دهیم. در این حالت احتمال بریدن یک‌چهارم شده و می‌توان تیغ‌های تیزتری به کار گرفت.
درباره نویسنده این پست
رضا رستْگار هستم، فارغ‌التحصیل رشته‌ی مهندسی نفت و مشغول به تحصیل در رشته‌ی مدیریت کسب‌وکار (MBA).
وقتی کتاب یا مقاله‌ای می‌خونم، سعی می‌کنم نوت‌برداری کنم و اونارو در قالب یه پست بنویسم اینجا که هم بتونم خودم بعدا بخونمشون و هم اینکه بقیه بتونن ازش استفاده کنن. از خلاصه‌ی یه فصل کتاب گرفته تا بعضی وقتا ترجمه‌ی مقالات خارجی به‌صورت خلاصه شده.
اگه به چند تا شرکت یا کارخانه یا کسب کار که تریز رو در مجموعه شون پیاده کردن و نتیجه گرفتن اشاره کنید ممنون میشم. آیا در سال ۲۰۲۰ هم تریز کماکان قابل پیاده سازی در سازمان ها هست؟
راه این که بشه به تریز اعتماد کرد اینه که ببینیم شرکت های موفقی که الان میشناسیم اعتقادی به تریز داشتن یا خیر